NODA VEIGAUNA NI VULA O Evereli
Na noda veigauna e vakamacalataki kina na veika e yaco ena drau se sagavulu na yabaki sa oti. Na veika e yaco e vakatabakidua ga ena vula e vakamatata tiko e cake. E ituvatuva vinaka meda railseu ka da dikeva na veika a yaco ena gauna makawa. Ni wiliwili sara.
1/4/1886 Labati o Sitiveni Buli Bureta. Oqo dua na kisi rogo ena kena gauna. Eratou qai veilewaitaki kina ena Julai o Maciu, kune ni a dau vakadraudrau. Veivuke ena laba o Jona. Eratou beitaki tale ga kina o Waisile, Josaia, Sitivano, Savirio, Basilio, Mosese kei Vesisio ni ratou a vunitaka na yagonimate e veivico. Nmt 10/86
2/4/1922 Bale na isevu ni turaga evikavo e Viti, o Vitale. Na turaga ni Varanise qo a lesi me imatai ni turaga evikavo, oya na iliuliu ni lotu Katolika e Viti kei Rotuma. A mai yabaki 20 vakacaca nona veiqaravi tiko qai mani bale ena ika2 ni Epereli 1922. Na kena ibulubulu na vale vulavula ena yasa ni gaunisala i Cawaci.
3/4/1854 Lotu o Cakobau.
5/4/1848 Vakilai e Lau na cagilaba. Ena siga tarava, 6/4/48, sa bale kina na vale nei Misi Wiliame na italatala mai Bua lomanikoro.
5/4/1988 Buli o Ratu Penaia me Tui Cakau.
6/4/1843 Kabai Suva o Rewa. Qo e vu mai na vuaka levu nei Rokotui Suva a via kovea o Ro Qaraniqio, na taci Ro Kania na Rokotui Dreketi. Eratou cemuri kina na ilala nei Ro Qaraniqio, qai lesu mai sa vakacibi ivalu.
Lesu iCake
7/4/1855 Yaco kina na ivalu vakairogorogo mai na ucui Kaba. Na ivalu oqo e rawa ni kainaki ni iotioti ni ivalu levu ni lotu e Viti. Rau to kina ni lotu na turaga na Vunivalu o Cakobau kei na turaga na Tui Toga. Dua tale na ito o ira na turaga ni Rewa kei ira na turaga ni Bau era vorata tiko na lotu, wili kina o Kamisese Mara se o Ratu Mara, na luvei Vuibureta na taci Tanoa, koya erau veitacini kina kei Seru Cakobau. Era kurabui ena matakalailai ni sa cabe mai na mataivalu ni Toga era mani vakavuai kina o ira na vakatawana tiko na koronivalu mai Kaba. Era dau kaya na kenadau ni ivalu mai Kaba sa qai dei kina na mua ni veivakalotutaki ena noda vanua, ni sa qaqa kina na lotu.
8/4/1793 Na isevu ni kai Viti me droinitaki na matana. Sega ni droinitaki e Viti, droinitaki mai Toga. E dua na turaga ni Varanise na yacana o Labillardiere ena yabaki 1793 a tiko voli mai Toga qai sota kei na dua vei ira na ibinibini turaga ni Viti era tu mai Toga ena gauna oya. E sega ni kilai se turaga sara ni vei, ia mani droinitaki qai volai na yacana me o Vuas_s_. Na droini oya e maroroi tiko ga mai Parisi me yacova na siga nikua.
9/4/1843 Moku na vo ni kai Suva mai Nauluvatu, rauta beka e 400, vakalevu na katikati, ni sa ciqomi oti nodra isoro. Se vakavuai nodra koro o Suva, koya sa banisenikau nikua, ena 6/4.
9/4/1902 Yaco mai na wanivosavosa.
10/4/1905 Bose vakaturaga e Suva.
12/4/1840 Vakayacori na imatai ni lotu ena yanuyanu turaga o Bau. Me vaka ni sega ni vakadonui me tiko na italatala mai Bau ena gauna oya, a vakaitikotiko o Misi Korosi mai Viwa. A kerekere vua na Vunivalu me vakayacori e dua na lotu, sa vakadonui. A caka na lotu ena dua ga na vanua e rara. A caka ena vosa vakaToga, baleta se sega ni dua na itaukei sa lotu, se o ira ga na kai Toga. Ia e le levu na itaukei era tiko kina, mera raica se ka vakacava sara mada na ka vou se qai taka tiko mai, na lotu. Na lewe ni ivavakoso e le 300, kai Toga kei na itaukei.
12/4/1875 Tekivu na ivalu mai na colo kei Vitilevu. Qo e nanumi ni vu mai na misila levu a taka ena noda vanua, era qai nanuma na lewenivanua ena colo kei Vitilevu ni vu ni misila na nodra sa sega ni qaravi ira na va. Na kena ikarua ni sega ni matau vei ira mera qali, oya mera vakarorogo ina matanitu tani, me vaka na matanitu vakoloni. E levu vei ira na nodra turaga era sega ni vakadonuya me soli na nodra vanua me vakarurugi i Bolatagane. Sa mani tubu kina na ivalu. G2,59
Lesu iCake
13/4/1897 Bale o Gagabakola, Rokotui Serua.
13/4/1943 Tekivu na ivalu mai Solomone.
15/4/1897 Vakayacori na veibulu vua na turaga na Vunivalu mai Serua, na yacana o Gagabokola. Rau talai o Iliesa Rokubu na turaga na Buli Deuba vata kei Ratu Mara na taci koya na Vunivalu, me rau kauta na kena itukutuku i Draiba, na itikotiko ni matanitu itaukei e Suva. Sa qai lako na ilakolako vakaturaga, na Kovana kei ira e levu na vakailesilesi e cake ni matanitu, wili kina na turaga ni Bau o Ratu Epeli Nailatikau, na iliuliu ni mataivalu ena gauna oya. Veikidavaki mai Serua na turaga na Buli Serua o Ratu Peni Mataitini, o Ratu Nalati na Rokotui Nadroga kei Ratu Sikeli Tubailagi na Buli Komave. A qai caka lotu ni veibulu na italatala itaukei o Simione Meteka. A maroroi sara mai na kena delana. E rua tiko na delana, ia na delana e qara i Vatulele e maroroi kina na yagona. Oti oya sa qai kacivaka na isosomi ni Kovana, me vaka ni a sega tu na kovana ena gauna oya, ni na qai lesi e dua na isosomi kei Rokotui Serua ni oti na kena bose e Suva, ia me se taura tu vakawawa na turaga Buli Komave. Nanuma tiko na gauna oya a wili tiko i Serua na tikina o Komave.
16/4/1939 Buli na isevu ni bete itaukei ni lotu Katolika, na turaga ni Nukutubu mai Rewa, o Tito Daurewa.
17/4/1794 Kune vakadua kina o Yasawa. Da kaya ni kune vakadua qo e kune vakadua vei ira na vavalagi, sega ni o keda, o keda eda sa kunea makawa. Ia qo na nodra qai kila vakadua na turaga ni valagi ni dua na vanua o Yasawa. E dua na waqa ni Mereke na yacana na "Arthur" kena kavetani o Barber. A muri vaka mai Kadavu qai sotakaya na Yatu Yasawa, sega ni macala se o cei na yanuyanu, rairai o Naviti se o Waya, qai kele ena dua na toba levu. Ia qo se yabaki 1794. E dina ni sa raici Yasawa o Kapiteni Bligh ena nona a cemuri mai kina, ia e sega ni kila o koya se e vei na vanua e tiko kina, sa qai vakaivolataka ga o Kapiteni Barber mai Merika. Kabi mai e dua na waqaniviti, ia o ira na vodo kina sa vaka mera rere, nira se vulagitaka na waqa ni vulagi. Sa dede e ratou qai vodo mai, ia ratou leca veivoli. Levu na ka eratou matavoutaka. Eratou suka i vanua, mataka cake qai lesu mai e vica vata na waqa. Ia na waqa e lesu mai qo e vakaiyaragi tiko mai. Era wavokita na waqa era qai vanavana mai ena nodra dakaititi. Sa vakarerevaki tiko mai sa qai lewa o kavetani mera vanalaki ena dakai ni vulagi. Sega ni macala se ra mavoa se mate e vica na itaukei, sa kilai ga ni rau a mavoa e le rua vei ira na kaiwaqa, ni rau laugasau. E volai tu ena kena ivola ni waqaniviti qo e viavia 30 beka na fute na kedra balavu, oya e rauta me katu lima, 3 beka na fute na kedra raba, yadua tu na vata se rara ni cocoka. O ira na vodo kina e viavia le 8 se le 14 ra vodo ena waqa yadua. Kena ibalebale e sega s ni waqa lelevu. Ia o ira na vodo kina era tagane lelevu, kaya o Kapiteni Barber ni sega ni dua e lailai mai na 6 na fute na kena balavu, na kedra vakavakaita mera na turaga ni Yasawa ena gauna oya. Wa359 [r26/4
18/4/1876 Bale na turaga na Tui Cakau o Ratu Golea.
Lesu iCake
22/4/1888 Tau mai vuravura na turaga o Ratu Sukuna, mai Bau.
24/4/1850 Curumi na valenilotu ni lomanikoro mai Bua. Vola o Misi Wiliame na italatala ni a tara sara ga vakavanua. Na yasana e ra e nodra itavi na turaga ni Bua, Navutu, Cubui kei Vatukarakara; na yasana i cake, Tiliva kei Dama; e dua na kubu o Dalomo, dua na kubu o Tacilevu. E dina ni le levu na turaga kei na marama ni Bua era se bera tiko ni lotu, ia era le 400 na lewenilotu era tiko ena kena curumi. A vunau kina na turaga iTalatala o Misi Seleutu, o koya sara ga a vola na imatai ni ivolavosa vakaviti ena nona ilesilesi mai Nadi mai Bua. Vulagi dokai tale ga kina o na italatala o Misi Mua kei nona lewenivale. Wd102
25/4/43 Leqa o Misi Kakili mai Vava'u, Toga Matanisiga. O Misi Kakili eda kila kece ni a vakacabe lotu mai Lakeba vata kei Misi Korosi. Eda sega soti ni dau vakananuma na yaga ni nona cakacaka e Viti me baleta na noda vosa, ni o koya ga a lewa meda vakayagataka na veimatanivola e so e kilai tani kina na noda vosa, me vaka na C na B na D na Q na G. Oya na lewa nei Misi Kakili me baleta na noda vosa me maqosa na kena volai. E le levu era sega tale ga ni kila na nona mate, e mate vakasakasaka toka mai Toga, ni a vakamatei koya ga ena gunu wainimate. Ia ena dua na vakadidike qai caka wale ga qo e nanumi tiko ni sega ni dodonu me bilitaki kina ni gauna e vakamatei koya kina e sega ni bula vinaka. A tauvi koya tiko na deqi. Eda sa qai kila tiko ena gauna qo ni dua e tauvi deqi e sega ni lewai koya vakavinaka. E sega ni kila na ka e cakava tiko. O koya gona e dodonu kina me dau vakacerecerei tiko ga na yacai Misi Kakili, veitalia ni sakasaka beka na nona mate, ena veika lelevu e cakava ena nona a tiko voli ena keda maliwa e Viti ena kaulotu kei na kena vakadeitaki na noda vosa.
28/4/1789 Vuaviritaki na Bounty mai Tofua.
28/4/1841 Bale mai Futuna o Santo Petero Sanele. Qo e dua na turaga bete ni Faranise, lewe ni ito i Maria, na ito ni Bete kei na Sista a tauyavu mai Varanise, e rogo ena itukutuku ni lotu Katolika ena Pasifika ni isevu ni maritire, oya e dua e mate ena vuku ni lotu, me vakataki Misi Beka e Viti, a mate ena nona via veivakalotutaki mai na colo kei Vitilevu. Na kena italanoa ni a sega ni mani veimaliwai vinaka kei ira na lewenivanua mai Futuna, se vakabibi kei ira na yavusa turaga, qai mokuti koya e dua na luve ni turaga na yacana o Musumusu, lau ga vakadua na matau ena nona vanuaicake, sa bale na turagabete. Na kena vinaka ni a yaco me vaka na kena ivosavosa: 'Na dra ni maritire na ivakatubu ni lotu', kena ivakadinadina ni se bera ni cava tale e dua na yabaki, era sa lotu kece na lewei Futuna.
28/4/1846 Mate o Atai (Hatai) dua na kaulotu ni Tahiti i Oneata.
Lesu iCake
29/4/1914 Vakarewa na kuila ni Viti Kabani mai Draubuta. Na Viti Kabani e dua na sasaga a liutaka o Apolosi R Nawai, kena inaki me vakaitavitaki na itaukei ena bisinisi. A mani sega ni rawa vakavinaka baleta beka ni se bera na kena gauna, baleta tale beka ga ni a vakayagataka vakatani o Apolosi na nona vuku. Ena gauna qo nida saga tiko me vakaitavi ena bisinisi na itaukei, meda nanuma tale ga ni sega ni ka vou e ka makawa. M80
30/4/1854 A qai lotu na turaga na Vunivalu mai Bau o Cakobau. Vakalailai ga sa qai yaco na iotioti ni ivalu levu e Viti, na ivalu mai Kaba. Wd116-, D111
1/5/1838 [vola o Korosi ni 37, Ward400 & Eagleston 38] Vesu na waqa ni Peritania na Sir David Ogilby, na kena kavetani o Misi Hutchins. Oqo na kena itukutuku a vola o Misi Korosi na italatala ena yabaki vata ga:
"Ena ika27 ni siga ni vula sa oti, a mai kele volekati Nukulau, na yanuyanu lailai 6 na maile na kena yawa e Rewa, na sukuna na Sir David Ogilby, kena kavetani o Misi Hutchins. Ni kele tiko mai Nukulau e vakadonuya mera vodo e levu na itaukei. Ia qai vakasalataka e dua na turaga ni Rewa kei na so tale mera kua ni vakavodoki vakaveitalia na itaukei ni vanuatani. Ia na levu ni vakabauti ira na itaukei e tu vei kavetani Hutchins, e wele sara kina na yalona.
Ena Sigatabu na ika29 ratou soko i Verata, rauta ni 50 na maile yani e ke. Ratou kele e kea ena Monite, mani volia e so na vuaka kei na cava tale.
Mataka cake na imatai ni siga ni vula o Me, sa vakarau cavu sara na ikelekele. Ena gauna oya era vodo tiko e le walusagavulu se ciwasagavulu na itaukei, qai levu tale ga era wavokita ena nodra waqa. Eratou lewe ciwa na kaiwaqa, wili kina o kavetani. A sa vakaraitaka oti tale ga na nona iyaya ni veivoli vei iratou e so na turaganivanua. Sa cavu na ikelekele, a kacivaka me vakarewa na laca. Qai mokuti koya ena iwau e dua na turaga a duri tu e dakuna mani mate sara. Ni raica na meti ni sa bale matemate o kavetani, sa cici yani me vukea. Ia sa taura e dua na itaukei na iseleiwau nei kavetani qai taya vakalima se vakaono, mani lutu matemate e delai kavetani. Era mavoa na kaiwaqa vakavo ga e dua, ena nodra saga mera biu i wai na itaukei. Ia e so na kaimua era a kaba ena ivana, ena vanua a maroroi tiko kina e dua na kisi dakai sa tawa rawa tu. Ratou vanalaki ira na itaukei. E levu era lade lesu ina nodra waqa ena domobula. Oti ratou qai kila ni sa curuma na rumu ni kavetani na turaga ga a mokuti koya. Vica vata na kaimua era vanai koya mai na doka iloilo ni rumu. E dua a mani lauta donu na utona. E viritaki i wai na turaga qo kei na rua tale, ratou mani soko yani vakatotolo. Sa qai kau na yagoi kavetani, lai bulu i Ovalau.
Lesu iCake
Ena ika5 ni siga, a kele tale na waqa i Nukulau. Ia e dua na tagane a vodo ni a mai kele vakadua i Rewa era sa vakamatea na itaukei ena nona lade i wai donuya sara ga na veivala e waqa. Na meti sa tu oqo e Rewa, ia e sega ni nanumi ni na bula. Na le 5 tale era mavoa sa ra na daumaka. Au sa mai rogoca ni le 3 na yalewa, na watini turaga a lauvana e waqa, eratou sa kuna mai Verata, me ratou tomani watidratou ena vanua ni yalo."
Ni oti tale e 50 vakacaca na yabaki, ena Maji 1894, a tabaki kina ena Na Mata na ivola oqo nei "Duicaginitoba" (yacana buli):
Ena gauna e liu, ni se lailai kina e Viti na kaivalagi, e kainaki ni tiko ga mai Bua e dua na kaivalagi na yacana o Kavetani, kei na so tale na dauveivoli.
E dua na siga a soko mai kina na kavetani oya me mai voli dri e Verata, kei na so na kaimua, era vodoka mai e dua na vanatolu. Era mai kele donui Nabotini mai Verata. Dua na siga era gade i waqa na kai Verata, ra mani kunea kina na iyau eso, na dakai, na isulu, na matau, na isele, era sa mani domona lo tu. Nira lesu mai vanua, era tukuna sara vei Naitini, na turaga mai Verata, sa qai vakaroti ira na nona ilawalawa mera vakarautaka na nodra motonivalu kei na iwau mera lako yani ina ivanatolu mera yaviti iratou na kaivalagi mera qai kovea na iyau kei na waqa me nodra.
Era sa dui karavaka nodra takia lalai, ra dui nokata ena dago ni waqa levu, ra cabe i waqa, ra sega mada ni nanuma mera yaviti iratou e liu na kaivalagi ra qai kovea na iyau, oqo era sa cabe ga yani i waqa ra dui digitaka na ibinibini iyau ra dui vinakata. O koya e vinakata na ibinibini isulu sa lai dabeca sara tu, vaka kina o koya e vinakata na dakai kei na matau kei na iyau tale eso. Era sa qai tekivu kovea na iyau.
Ia niratou sa kila na kaivalagi na lomadra, eratou yavala sara, ratou dui vakatawa sara na nodratou dakai. A ladetaka sara i cake na nona dakai o Waibuta, e dua na kaimua, a kabataka sara i na ivana e loma, lai toka sara mai na kena tedrevula, qai vanalaki ira mai na kai Verata ena rara ni waqa, ra mani mate e le levu vei ira, qai bula ga e dua na kai Macoi ni lade vakatotolo i wai qai nunu sara, a mani cabe bula i vanua.
E levu na meke ni veivala oqo, e dua ga au kila, e vaka tu oqo:
Ko Waibuta ka vesau mai waqa
Tou vakaviti tou sa vala
Na isele ko laki qereutaka
Sa mate ko gone mai Verata
Ka sa kabata na tedrevulaya
Lauvana koto ka qalobulaya
Cabe ki vanua ka tukuna sara,
"Keimami sa moku mai waqa
E bau ko Tinanikaiverata
Au kena bula duadua kana."
Lesu iCake
O Tinanikaiverata e dua na ganei koya Naitini a bau tiko e waqa ena nodra ivalu na kai Verata.
Nira sa moku oti na kai Verata, sa mani vakabulai duadua ga na marama oya, qai cavukelekele sara na waqa a soko sara yani. Sa rai tiko o Tinanikaiverata ratou sa laveti koya Naitini mai na kai valagi qai mai vakatekelitaki qai vakarewataki. Ni sa rube tu sa vagatai mai na isele a mai laulausele kina. Ni sa raica o Tinanikaiverata ni sa cebelaki vaka oya na ganena sa qai yaluma sara ena tagi, a lai bolea sara na kuna vei turaga ni waqa ena nona tagilagalaga, a vaka me iloloku kei na ganena. A mani sega ni vakabauta na turaga na waqa. Ni sa uru yani i Levuka, eratou sa qai kauti Tinanikaiverata i vanua. A tiko mai Levuka na marama qo, oti sa qai usa i Bau, sa qai usa sobu i Verata, a mani yaco bula tale i nona koro.
Ia ena yabaki 1905 a vola kina o Misi Wilikinisoni, na turaga na iliuliu ni veitarogivanua ena gauna oya, e dua na italanoa mai Verata me baleta na ka vata ga oya, e volai sara tu ena vosa vakaviti. Meda nanuma tiko ni o ira na kavetani kei na meti ni waqa ni vavalagi, e dau tu na yacadra vakaviti. O Misi Hutchins na kavetani ni waqa qo, na yacana vakaviti tu o "Batinamu". Nona meti dau yacana vakaviti o "Waibuta". Qo na kena italanoa.
"Eratou sa veisei vakaturaga e Verata. Dua na ito o iratou na turaga Vunivalu, dua na ito o iratou na turaga ni Sanokonoko. Sa mani nakita e lomana o Ratu Vananalagi na turaga ni Sanokonoko, me laki nona koro tiko na waqa i Batinamu, kena meti o Waibuta, me lai tiko kina me qai kabai iratou mai na koro, ni nanuma o koya ni waqa levu qai kaukaua, e tu tale ga kina na iyaya ni ivalu, na dakai, na nuku, na gasau, na qiwa kei na matau. A qai lai tukuni vei iratou na kaiwai me ratou sa lai labati na kaivalagi e waqa.
Eratou sa vodo ena dua na waqaniviti, a lako yani i waqa. Sa moku sara o Batinamu, ka ratou veidroyaki na kaimua kei na meti o Waibuta. Ra kaba ina ivana a qai lai vanavana tiko mai na karikari. O iratou na kaiviti ra mate kina e le 2, ratou qalobula i vanua na kena vo. Ia o Ratu Vananalagi se tiko ga e dreke, ni sa mate oti na kavetani. Sa lala tu na dreke i muri, sa lai tiko sara kina o Ratu Vananalagi. Ia e tiko tale ga kina o Marica [?] na ganena ka bau lako tu i sarasara i waqa. Sa qai cavuikelekele ka soko yani i wai ka curu yani i Davetalevu, sa vakamamasu tiko o marama i Batinamu vei Waibuta ka kaya me bula ga o Ratu Vananalagi, ka sa sega ni yaco. Ka sa laulausele a biu i wai, a qai ciri na uluna a kasa i Moturiki, a qai mai soqoma o Buikeinautokaroko. E kai Verata ga o Buikeinautokaroko, a qai lai buluta. Dede vakalailai sa qai lai keli tale mai ka mai bulu e Verata.
Ia sa dua ga na ka ca ni ratou a lai labati iratou na kai vavalagi qai mate ga e le duabau ga na kaivavalagi, ka mate e le 3 na kaiviti. O marama i Batinamu sa kau sara i Macuata ka lai biu tu kina, qai lai kau tale mai kina, mai bulu tale e Verata.
Oya na levu ni itukutuku. Levu na tikina e sota vinaka sara tu ga kei na itukutuku e vola o Misi Korosi ena 1838. E vakaraitaka ni levu na ka eda nanuma tiko ni itukuni ga vakaviti e italanoa dina sara ga.
+ Enlarge this image
+ Enlarge this image
+ Enlarge this image
+ Enlarge this image
+ Enlarge this image