This Fijian article was put together by some very concerned Itaukei on the actions and programmes of the current military regime in Fiji as it relates to their place as indigenous peoples, their institutions in government, protection of their land and other natural resources, and culture since the military coup of December 2006.
Ni da raica lesu na veika e sa vakayacora na Matanitu
Tu Vakawawa nei Bainimarama mai na Tiseba, 2006 ka yacova mai na gauna oqo, sa
matata vakasigalevu vei keda ni sa vakamalumalumutaki na veika eda vakamareqeta
na itaukei. Sa volai ena tiki ni pepa oqo na veika e sa vakayacori tiko mai me
yacova mai na gauna oqo.
NA
VEITIKINA EDA VAKAMALUMALUTAKI KINA ENA YAVU NI VAKAVULEWA VAKATURI NI MATANITU
1.0 Na Kena
ikau
1.0 Ni da
wilika ka vakasamataka na Yavu ni Vakavulewa vakaturi eratou sa kacivaka ka
tabaka na Matanitu Tu Vakawawa, sa matata vakasigalevu ni sa sega tale ni dua
na ka sa qai vo ena kena taqomaki na veika eda dau vakamareqeta okati kina na
noda yaubula kei na noda vei Matabose.
1.1 Sa kau laivi na Lawa Taqomaki (Entrenched
legislations)
1.1.1 Sa kau laivi mai na Yavu ni Vakavulewa
vakaturi ni Matanitu Tu Vakawawa, na “nodra taqomaki” (entrenched legislations).
Oqo e dua na tiki ni lawa ka rui bibi sara vei vei keda ka vakadeitaki tu mai
ena Yavu ni Vakavulewa ni 1970 ni Soli na Tu Galala vei Viti, ena
1990 ka vaka kina ena 1997. Sa kena ibalebale ni sana rawa vua na Palimedi vou
me veisautaka na Lawa Taqomaki me sotava na inaki cava ga e gadreva na Matanitu
veiliutaki ena noda vanua ni sa kau tani na “tataqomaki” ka kunei ena vei Yavu
Vakavulewa e liu, ko ya, ni sega ni rawa ni vakadonui na “veisautaki” ni Lawa
taqomaki, ka vakavo duadua ga kevaka era vakadonuya e lewe levu (3/4) na lewe
ni Seneti ka digitaki main a Bose Levu Vakaturaga.
1.2 Sa
kau laivi na Law aka kovuta na Maroroi ni Tovo kei na ivakarau vakavanua
1.2.2. Sa yali tale ga na lawa ka kovuta na maroroi ni
noda itovo kei na ivakarau vakavanua (customary laws) ka kunei ena Yavu ni
Vakavulewa ni 1997 ka vaka kina na vakatutu nei Professor Yash Ghai.
1.3 Sega na lawa me baleta na noda ivotavota
dodonu (equitable share)
1.3.1 E sega tale ga ni volai e dua na tiki ni lawa
me taqomaki kina na noda dodonu na itaukei ni qele me dau soli vei keda e dua
na ivotavota dodonu (equitable share) ni “royalty” se na ilavo ni
vakavinavinaka ena vakasaqarai ni yau talei (mineral exploitation).
1.4 Sega ni taqomaki na maroroi kei na
vaqaqacotaki ni tavi ni marama
1.4.1 E sega tale ga ni dua na lawa e kovuta na
veika e baleta na nodra maroroi ka vaqaqacotaki ni tavi na marama me vaka e volai ena Yavu ni Vakavulewa ni
1997 ka vakatura tale ga o Professor Yash Ghai ena 2012 (vakavo ga ni vakatabui
na veivakaduiduitaki ni tagane kei na yalewa).
1.5 Soli na Kaukauwa levu kin a tolu na Vale
ni Volavola
1.5.1 Na Yavu ni Vakavulewa vakaturi e solianakaukauwa
levu ki na tolu na Vale ni Volavola ko ya na Paraiminisita, na Vu ni Lawa
(Attorney General) kei na Vosa Vakadua (Chief Justice).
1.6 Sa Commander in Chief na Paraiminisita
.6.1 Sa kau laivi mai vua na Peresitedi na itutu ni
Commander in Chief ni noda Mataivalu ka sana soli vua na Paraiminisita. Ni sa
liuliu levu ni Mataivalu na Paraiminisita sa kena ibalebale ni na vakarorogo
vua na Commander ni Mataivalu, ia, e vakaturi tale ga me digitaka taudua ga na
Commander ni Mataivalu na Paraiminisita. Oqo e dua na tikina vakarerevaki ni
sana vakarorogo sara ga na Mataivalu kivua na Paraiminisita. Ena veiyasai
vuravura tale eso, na Mataivalu e tiki ga ni gacagaca ni veitaqomaki ni
Matanitu ka me maroroya ka taqomaki na vanua raraba (state). Ni sa vakarorogo
vua na Paraiminisita na Mataivalu sa kena I rairai vei keda ni sana sema
vakavoleka na Mataivalu ki na veiqaravi ni Matanitu ka sega ni vakabibitaka na
nona I tavi kin a Vanua raraba (state).
1.7 Vakadeitaki ni Dikiri eratou bulia
1.7.1.Na
Yavu ni Vakavulewa vakaturi e vakadeitaka na nodra vakabulai tiko ga na veidikiri
(ka vakavo ga e lima ka volai ena s 160), eratou sa kacivaka oti ka sa
taurivaki tiko vei keda na leweni vanua e Viti ena gauna oqo. Eso na dikiri
oqo, eda vakuwai kina na lewenivanua ena noda rawa ni taura na gaunisala
vakalawa meda vakataroga ka vaqaqa na dina ka vaka kina na noda vakadeitaka na
noda dodonu.
1.8 Vakoti
ena Yavu ni Vakavulewa na Veivakagalalataki (Immunity)
1.8.1 Na Yavu ni Vakavulewa oqo e vakadeitaka na
veivakagalalataki (immunity) ena veicala ni vuaviri sa vakayacori oti. Na tikina
oqo ena vakabulabulataka tiko ga na vakayacori ni Vuaviri e Viti ni vakabulai
tiko ga na vakasama ni ‘veivakagalalataki’. Eda sa kila kece na dredre levu e
kauta mai vei keda na vuaviri kece e vakayacori ena noda vanua.
1.9 Sa bokoci vakadua na Bose Levu Vakaturaga
1.9.1 Oqo na ulu ni noda matabose na kawa itaukei,
ka ra dau vakasamataka na vakatutu ni Matanitu ka tara se yavalata na veika eda
vakamareqeta na itaukei. NI sa bokoci vakadua, sa kena ibalebale ni sega tale
ni qai rogoci na domoda se na noda rai me vaka ni da itaukei dina ni vanua oqo,
ka taukena na qele keina iqoliqoli ena veika e via vakayacora na Matanitu. Sa
ka bibi me vakabulai tiko na Matabose bibi oqo, ni oqo ga na vanua eda kilai
kina na kawatamata itaukei ni da I taukei ni vanua oqo ka dodonu me rogoci tiko
na domoda ena liutaki ni vanua oqo ka vakauasivi ena veilawa vakaturi se yavu
ni cakacaka ka na tara yani na veika eda vakatoka ni noda ka okati kina na noda
qele kei na I qoliqoli ka vaka tale ga kina na kunei ni yautalei ena noda qele
se ena noda iqoliqoli kei na uciwai.
1.10 Sa bau wadrega me qai veisautaki na Yavu ni
Vakavulewa
1.10.1 Sa dodonu tale ga meda kila, ni sa vakadonui na Yavu ni Vakavulewa
vakaturi ni Matanitu Tu Vakawawa, sana bau wadrega sara me na
veisautaki rawa e dua na tiki ni lawa (Amendment of the Constitution) baleta ni
sana dredre sara me na vakadonui na veisautaki ni Yavu ni Vakavulewa ena veika
e sa vakaturi ena s157, ka volai oqo e ra:
i)
Me na vakadonui vakatolu na
‘veisau’ ni Yavu ni Vakavulewa ena loma ni Palimedi, ia ena rua na veivakadonui oqori me ra na vakadonua e 75% na lewe ni
Palimedi;
ii)
Ni sa rawati na veika e volai ena
i) e cake, sana qai vakayacori tale e dua na ‘referendum’ (meda tukuna na
lewenivanua na noda nanuma) ka me 75%
ni dauveidigidigi (voters) mena vakadonui na veisau vakaturi.
2.0 Kena iSoqoni
2.1 Ni sa
vaka tu oqo na veika e sa volai ena Yavu ni Vakavulewa vakaturi ni Matantu Tu
Vakawawa, sa dodonu meda vakasamataka sara vakatitobu na revurevu ni Lawa Tu ni
noda Vanua vei keda na taba tamata oqo ka vakauasivi vei ira na luveda kei ira
na luvedra ena veigauna mai muri.
2.2 Oqo na
veivakalolomataki levu sa vakayacora tiko oqo na Matanitu nei Bainimarama ena
nona sasaga me sa vakarusai vakadua na veika bibi ka da dau maroroya, taukena
ka vakamareqeta ka da dau kilai tani kina na kawa tamata i taukei:
1.
Na Bose Levu Vakaturaga
i)
Mai vakarubeci na Bose Levu
Vakaturaga (BLV) mai na Evereli 2007 ka mai bokoci vakadua na BLV ena 2012. Oqo
na matabose bibi duadua vei keda na itaukei baleta ni ulu ni veimatabose kece
ni taukei. Oqo na matabose ka soli Viti ki Peritania, na Matabose ka maroroi
Viti tu mai, maroroi keda tu mai na kawa itaukei kei ira na dui kaikai ka da sa
mai bula vata tu nikua ena loma ni dua na drau vasagavulu vakacaca na yabaki sa
oti (140+ years).
ii)
Kau tani vakadua vei keda na
itaukei na itikotiko ni BLV mai Draiba kei na kena iyau, Suva. Oqo e dua na
tatadra ni BLV ena 70+ na yabaki sa oti, me bau dua na ka eda bau kilai tani
kina na itaukei ni vanua oqo.
iii)
Sa vakuwai na BLV ena I tavi me digitaka na Peresitedi ni noda
vanua kei na nona ivukevuke.
iv)
Sa vakuwai na BLV ena nodra dau dikeva na veilawa
vakaturi kece ka tara yani na veika e baleti keda na itaukei ka oka kina na
noda iyaubula. Sa sega ni qai vakayacori
tale na veivosaki kei na rogoci ni rai kei na vakatulewa ni BLV ena veika bibi
me vaka oqo.
v)
Sa mai kautani na ulu ni Ranadi ena
noda ilavo ni Viti ka sega ni qai rogoci kina na nodra rai kei na vakatulewa na
lewe ni BLV. E se sega ni vakasukai mai vakavanua na veibuli vakavanua era a
vakayacora na turaga bale kei Viti ki na kawa vaka-tui mai Peritania me sa taura
na itutu vaka Tui Viti. Na I otioti ni veibuli oqo e a vakayacori ena 1937.
vi)
Sa kacivaka tale ga na Matanitu me
sa veisautaka na kuila ni noda vanua, ka sega tale ga ni rogoci taumada na
nodra nanuma na turaga kei na marama bale ni noda vanua me vaka na kena
ivakarau.
vii)
Sa kau tani mai vakatawadodonu mai
na BLV na lewai ni nona iuma ilavo levu
ka vakatokai na Fijians Trust Fund.
viii)
E rogo vakawasoma na vosa ni
veibeci, na vosa ni veivakalolomataki kei na vosa ni veivakasesewani vei ira na
noda turaga bale kei na noda marama bale ka vaka kina vei ira na noda iliuliu
vakavanua.
ix)
Sa vakamatanitutaki na yaca na
“Fijian” me sa yacada raraba e Viti (se o kai Idia, Javani, Rusia se kai vei
ga). Sa sega mada ga ni bau rogoci kina na domodra na BLV se domoda raraba na
itaukei ni vanua ko Viti.
2. Na Vakalolomataki kei na Biliraki
ni Lotu Wesele e Viti kei Rotuma
i) Tekivu na veiliutaki ni Matanitu
nei Bainimarama sa tekivuvata mai na nona vakalolomataka, vakasesewana kei na
nona vosavakacacataka na Lotu Wesele. Sa guilecava sara ga na Matanitu na
cakacakalevu ni veivakararamataki, veimaroroi, veisusugi, veituberi, veivakasulutaki
kei na veikauwaitaki sa cakava na Lotu Wesele vei Viti kei ira na kena kawa
tamata. E vuqa vei ira na qase ni lotu mai vanua tani kei ira na itaukei era
solia na nodra bula ka ra bale mate koto me bula ko Viti kei na kiena kawa
tamata.
ii)
Vakatabuya na Lotu Wesele mai na
nona dau qarava na Bose Ko Viti mai na 2009 ki na 2011 ka vaka kina na kena mai
vakadrakidrakitaki na Bose ko Viti ena 2012.
iii)
Vakatabui na soqo kei na kumuni
lavo ni lotu.
iv)
Era veilewaitaki na italatala ni
Lotu Wesele
v)
Era bau curuma tale ga na Vale ni
Veilewai ena nodra via maroroya na Lotu Wesele.
vi)
Era sa curuma na veibose ni Lotu na
Tabana ni Ovisa kei na Mataivalu me rawa ni yalani kina na veika era bosea.
3. Matabose ni Qele Maroroi
i)
Sa veisautaki na yaca na Native
Land Trust Board ki na – iTaukei Land Trust Board.
ii)
Sa bokoci na nodra ivotavota ni
lavo ni lisi na Turaga I Taukei, Turaga ni Qali, Turaga ni Yavusa kei na Turaga
ni Mataqali. Ena gauna oqo, sa tautauvata ga na nodra ivotavota na Turaga I
Taukei kei na dua na gone e se qai sucu, veitalia ga se tiko mai Viti se mai
vanuatani.
iii)
Sa sega tale ni qai rogoci na nodra
rai kei na nodra vakasama momona ka titobu na noda lewe ni BLV me baleta na
cicivaki kei na vakatulewa ni Matabose ni Qele Maroroi. Sa digitaka ga o
Bainimarama na lewe ni Matabose ni Qele Maroroi ka ra dau digitaki e liu mai na BLV.
iv)
Sa tauyavutaka na Matanitu e dua
tale na tabana ni Qele ka vakatokai na Land Bank k asana rawa ni
vakamalumalumutaka sara na itavi ni Matabose ni Qele Maroroi.
v)
Veisautaki e levu na gacagaca ni
veiqaravi ni Matabose ka sa vakatulewa ga kina na Matabose
ka digitaka ko Bainimarama.
vi)
Bokoci laivi na musuki ni soli ni
yasana mai na ilavo ni lisi me vaka e dau vakayacori tu mai liu, e.g. Ba
Provincee, ka sa vakavuna na medre kei na dredre levu sara ena cicivaki ni
Yasana levu oqo.
vii)
Tubu cake vakalevu na cakacaka
vaka-butobuto ena loma ni Matabose me vaka eda sarava tiko ena TV ka da wilika
tale tiko ga ena niusiveva.
4. Matabose ni Yasana
i)
Sa imatai ni Yasana me vakatabuya
na Matanitu na dabe kei na nona qarava na nona itavi na Bose ni Tikina kei na
Bose ni Yasana ‘o Rewa. E sega ni dua na ka me tarova na nona vakayacora na
vakatatabu oqo vei ira tale na vo ni Yasana.
ii)
Sa mai kacivaka raraba ena walesi
ko Kanala Apakuki Kurusiga ena Siga Tabu na I ka 24 ni Maji 2013 ni sa matabose
vaka-matanitu na vei matabose kece vakoro, Bose ni Tikina kei na Bose ni
Yasana. Sa kena ibalebale oya vei keda ni sana lewa ga na Matanitu na
veiulutaga me bosei kei na ka me qarava na vei Matabose oqo.
iii)
Ena gauna tale ga oqo,sa digitaka
ga mai na Matanitu o cei e vinakata me iLiuliu ni Bose ni Yasana, se lewe ni
bose digitaki se sega.Sa vakaraitaka tale ga o Kurusiga ena walesi ni sana
digitaka ga na Matanitu e dua e rawarawa ni rau cakacaka vata.
iv)
Sa sega ni veirauti na ilavo e
solia mai na Matanitu me cicivaki kina na Bose ni Yasana ka sa sega sara tale
ga ni da vakila na kedra yaga na vakailesilei me vaka eda da kila e liu.
v)
Sa levu na ituvatuva ni Matanitu sa
sega ni qai rogoci kina na Roko Tui kei na Vale ni Volavola ni Yasana.
vi)
Sa rairai guilecava tiko beka na
Matanitu ni dua na ilavo e cicivaki tiko kina na Vale ni Volavola ni Yasana eda
solia na lewe ni Yasana.
5. Na Matabose ni Veika Vakaitaukei
i) Sa veisautaki na yaca ni Matabose
mai na Fijian Affairs Board kina iTaukei
Affairs Board.
ii) Nikua, sa matabose ga nei
Bainimarama na matabose oqo baleta ni sa digitaki ira kecega na lewena ko koya.
E liu era dau lewe 9 na lewe ni Matabose era dau digitaki mai na BLV.
iii)
Sa lailai sara na ilavo ni
veiqaravi
iv)
Sega ni vakilai na yaga ni Matabose
ni sa lailai na ilavo ni veiqaravi..e.g. Na Vuli ni Veiliutaki eratou sa laki
lili toka vei iratou na Tabana mai USP ka veituberi ena Bibi ni Maroroi kei na
Vakayagataki Vakayalomatua ni noda Yaubula kei na Veikabula.
v) Sega ni matata na itukutuku ni Lavo
Maroroi me vaka na iLavo ni Vakacacani ni Wai ni Qoliqoli
vi) Sega ni dua na itukutuku matata ni
Lavo ni Bisinisi se na Small Business Loan vakauasivi na “ilavo soqoni mai na
saumi ni dinau” ka sa dodonu me sauma lesu kina Matanitu levu.
vii) Na itavi levu ni Matabose ni Veika
Vakaitaukei me cakacakataka na lewa ni BLV, ia ni sa mai bokoci na BLV, sa sega
ni da kila na cava eratou bosea me maroroi kina na veika e baleti keda na kawa
itaukei. Eda sa kila ga ni sa talaraki yarayara ga na veika e baleti keda na
itaukei ni vanua oqo.
6. Na Matabose ni Tobu ni Lavo Maroroi
ni Taukei (Fijians Trust Fud)
i) Sa digitaka ga o Bainimarama o ira
na lewe ni Matabose bibi oqo. E dau vakaitavi na BLV ena nodra digitaki na
lewelevu era lewe ni Matabose bibi oqo, ia, sa qarava ga o Bainimarama na itavi
bibi oqo.
ii)
Era sa sega ni vakatulewataka na
noda Turaga kei na Marama na lewe ni BLV na Budget ni Matabose oqo, na
Tuvatuva-ka (Strategic Plan) kei na Tukutuku Vakayabaki.
iii)
Eratou sega ni raica vakatautauvata
na vei kerekere kece ni veika vakailavo me maroroi kina na veika eda
vakamareqeta na itaukei, e.g. e kena I rairai ni dau biliraki na nodratou kerekere na iSoqosoqo
ni Qasenvuli iTaukei vakaceguka kovuta na vakadikevi kei na vakasokumuni ni
“kila-ka kei na vuku vakaitaukei”,
iv)
Vakamalumalumutaki ni taukeni ni
yau – sa vuki na sea e 10na milioni ena FHL ka solia vakailoloma na Matanitu
ena vuku ni veivakadonui ni BLV, me sea ka dinautaki mai na Matanitu. Sa kena
ibalebale ni sana sauma taumada na Matabose ni Tobu ni Lavo Maroroi ni Taukei
na isau ni sea oqo kina Matanitu. Ia, e a tauyavutaki na Matabose ni lavo oqo
me vakatubuilavo me rawa ni cakacakataka kina na veika e baleti keda na kawa
itaukei ka okati kina na qaravi ni BLV.
7. Yasana Holdings Ltd.
i) Vakamalumalumutaki na Kabani
cokovata ni Taukei me sa laki vakarurugi tale kina Fijian Holdings – ia, e a
tauyavutaki taumada na YHL me vukea na FHL ena vakarabailevutaki ni taukeni
bisinisi kei na noda rawa-i-lavo mai na buturara ni bisinisi.
ii) Sega ni matata vakavinaka vei keda
na “tubu” e rawa mai na veivoli oqo kei na “veisau” ni tubu (dividend) eda na
namaka ena veivoli oqo.
8. Fijian Holdings Ltd
i)
Vakamalumalumutaki na bisinisi ni
taukei ka cicivaka na FHL me vaka na bisinisi ni buli simede, ni sa tauyavutaka
tale na Matanitu e dua tale na bisinisi ni buli simede ka rau wasea vata kei na
Standard Industries na bisinisi ni simede e Viti kei na wasa Pasifika.
ii)
Sega ni dokai na vakatulewa ni BLV
me tokona na YHL na taukeni ni yau vakabisinisi ni Taukei me vaka sa tekivutaka
main a FHL. Sa volia tale naFHL na Kabani ga ka tauyavutaki me vukea na FHL ena
noda taukeni bisinisi kei na taukeni yau ni kawa tamata itaukei.
9. Na Maroroi ni Dodonu ni Taukei me
baleta na Nona Yaubula
i)
Sa sega ni vakayacori na veirogoci
ena veisau kece ni Lawa e kovuta na noda yabula. Sa ka bibi me rogoci na domoda
na I taukei ni yaubula mai vei ira na noda Turaga kei na Marama Bale ena veika
eda dau vakamareqeta na itaukei.
ii)
Na “kaukauwa levu” e sa tu vua na
Vunilawa ni Matanitu ena ruku ni Surfing Decree.
10. Na Dodonu ni noda Vakatulewataka na
noda Liutaki keda vakataki keda na itaukei ni Vanua
i)
Vakamalumalumutaki na noda dodonu
meda vakatulewataka ga na veika e baleta na noda liutaki me vaka e volai
vakamatata ena Lawa ni Matabose kei Vuravura, na United Nations kei na
veidusidusi tale eso mai na veimatabose levu kei Vuravura. i.e. na Bokoci ni
BLV, na nona digitaka ga na Matanitu na iLiuliu ni Bose ni Yasana, etc.
11. Na Yavu ni Vakavulewa Vakaturi
i)
Sega ni qai Rogoci na domoda na
iTaukei (through the BLV) ena vakatulewataki ni Yavu ni Vakavulewa ni noda
Vanua.
ii)
Sa
sega ni qai dua na ka e koto ena Yavu ni Vakavulewa vakaturi ni Matanitu me qai
maroroi keda na itaukei baleta na noda itovo, ivakarau, noda qele, noda
iqoliqoli, noda iyaubula kei na veika eda dau vakamareqeta.
iii)
Ni
sa vakadonui na Lawa Vakaturi oqo, e sana bau wadrega me veisautaki e dua na
tikina ni sa vakadredretaki ena ruku ni lawa vakaturi oqo.
12. Na Revurevu ni Veiliutaki ni
Matanitu nei Bainimarama
i)
Eda sa tautauvata ga nikua na itaukei
kei ira na kai idia, na kai Jaina kei na vei kawa tamata tale eso ena noda
vanua dina me vaka ni sa sega tale ni dua na tiki ni Yav ni Vakavulewa
vakaturi, me maroroi kina na veika e baleti keda na itaukei ni vanua oqo.
ii)
Sa bokoci vakadua na domoda na kawa
itaukei – oya na BLV.
iii)
Sa qai levu ga na ivakarau kei na
vosa vakaviavialevu eda sa raica, rogoca ka sotava ka sarava tu nikua.
iv)
Sa qai levu ga na kucu kei na
cakacaka vakabutobuto ena noda Vanua.
v)
Sa da ririko ka domobula ena levu
ni dinau sa cakava tu oqo na Matanitu ko Viti.
Sa sega ni qai veiraurau na veika eda rawata kei na
veika eda sa vakayagataka. Na taro levu meda taroga na lewe iViti, “Se o cei
ena qai sauma na dinau levu oqo?” Sega li ni ko ira na luveda kei ira na
makubuda?
vi)
Sa bokoci na ‘quota system’ ena
veika vakavuli me vaka na iwiliwili e dau vakadeitaki vei keda na kawa itaukei
ena vuli Vuniwai etc.
vii)
Nikua sa voli sara vakalevu na dina
ni taukei ena nodra vukei vakailavo
viii)
Sa dolavi ga vakaveitalia na noda
veiwekani (diplomatic relations) kei na veimatanitu rerevaki eso me vaka na Non
Aligned countries.
ix)
Kevaka eda sereka na veika lelevu,
ka rerevaki sa tarai Viti tu nikua, e sana ka ni veitalanoa ena siga kei na
bogi, e-ticketing, one child one computer, etc.
3.0 Sa itavi ni
Matanitu me Vakatorocaketaki keda kece na lewenivanua
3.1 Me da nanuma tudei tiko ni sa itavi ni
Matanitu cava ga e veiliutaki me vakatorocaketaki keda taucoko na lewenivanua
ka dodonu me cakacaka ena yavu e dina, dodon ka savasava. Meda kakua ni
volitaka na noda itutu vaka taukei ni vanua oqo
kei na noda dina ki na cakacaka ni veivakatorocaketaki sa cakacakataka
vei keda na Matanitu Tu Vakawawa oqo.
Sa
nona I TAVI ga, meda rai ga ki liu ka taqomaka na veika e noda, ka da kilai
tani kina na kawa tamata itaukei.
Click Links to Find Out!
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
